Таны эрүүл мэндийн боловсролд зориулав.
Бөөрний архаг өвчин (БАӨ) гэдэг нь таны бөөр аажмаар гэмтэж, биед хэрэггүй болсон хаягдал бодисыг хөөж гаргах, цусны даралтыг хэвийн байлгах зэрэг чухал үүргийг хийж чадахгүй гэсэн үг юм.
Бөөрний архаг өвчний тухай (БАӨ)
Таны бөөр олон чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Таны бүх биеийг тэнцвэртэй байлгах бөөрны үйл ажиллагааны заримаас дурдвал:
• Биед цугларсан ердийн хаягдал бодис, илүүдэл усыг биеэс зайлуулна
• Цусны улаан эсийг бий болгоход тусалдаг
• Таны бие дэх чухал эрдэс бодисыг тэнцвэржүүлнэ
• Цусны даралтыг барихад тусална
• Ясыг эрүүл байлгах
Бөөр нь цаг хугацааны явцад (хамгийн багадаа 3 сар) гэмтэж, бүх чухал үүргээ гүйцэтгэхэд хүндрэлтэй байхыг бөөрний архаг өвчин (БАӨ) гэнэ. БАӨ нь зүрхний өвчин, цус харвалт зэрэг бусад эрүүл мэндийн асуудлын эрсдлийг нэмэгдүүлдэг. БАӨ нь ихэвчлэн маш удаан явагддаг бөгөөд эхний үед маш бага шинж тэмдэг илэрдэг. Тиймээс эмчилгээ хийх шийдвэр гаргахад туслах зорилгоор БАӨ-ийг 5 үе шатанд хуваадаг.
Шинж тэмдэг
БАӨ-тэй олон хүмүүс илүү архаг үе шат ба/эсвэл хүндрэл үүсэх хүртэл өвчний ямар ч шинж тэмдэггүй байдаг. Хэрэв шинж тэмдэг илэрвэл дараахь зүйлийг агуулж болно:
• Шээс нь хөөсрөх
• Ердийн үеийнхээс олон удаа шээх
• Загатнах ба/эсвэл арьс хуурайших
• Ядарсан мэдрэмж
• Дотор муухайрах
• Хоолны дуршил буурах
• Жингээ хасах гэж оролдлогогүйгээр жин хасагдах
БАӨ-ийн илүү архаг үе шаттай хүмүүст дараахь зүйлийг анзаарч болно:
• Төвлөрөхөд асуудал гарах
• Гар, шагай, хөл мэдээ алдах, хавагнах
• Булчин өвдөх, татах
• Амьсгал давчдах
• Бөөлжих
• Унтаж чадахгүй байх
• Амнаас аммиак үнэртдэг байх (мөн шээс шиг эсвэл "загас үнэртэх" гэж нэрлэдэг)
Шалтгаанууд
Эрсдлийн хүчин зүйлс
Хүн бүр ямар ч насандаа БАӨ-тэй байж болно. Гэсэн хэдий ч зарим хүмүүс бусдаасаа илүү эрсдэлтэй байдаг. БАӨ-ийн хамгийн түгээмэл эрсдэлт хүчин зүйлүүд нь:
• Чихрийн шижин
• Цусны даралт ихсэх
• Зүрхний өвчин ба/эсвэл зүрхний дутагдал
• Таргалалт
• 60-аас дээш насны хүмүүс
• Гэр бүлийн түүх нь БАӨ, бөөрний дутагдалтай хүмүүс
• Бөөрний цочмог гэмтлийн хувийн түүх (БЦГ)
• Тамхи татах ба/эсвэл тамхины бүтээгдэхүүн хэрэглэх
Олон хүмүүсийн хувьд БАӨ нь зөвхөн нэг шалтгаанаар үүсдэггүй. Харин энэ нь бие махбодь, хүрээлэн буй орчин, нийгмийн олон хүчин зүйлийн үр дагавар юм. Эрт илрүүлэх нь чухал юм - БАӨ ихэвчлэн мэдэгдэхүйц шинж тэмдэггүйгээр эхэлдэг. Эрсдэлийн хүчин зүйлсийг мэдэх нь таны эрсдэлийн түвшинг мэдэхэд туслах болон БАӨ-ийн шинжилгээнд хамрагдах хэрэгтэй.
Бусад шалтгаанууд
БАӨ нь бусад олон нөхцөл байдлаас үүдэлтэй байж болно. Зарим жишээг дурдвал:
• Гломеруляр өвчин: гломерулонефрит, IgA нефропати (IgAN), HIV-ийн нефропати
• Удамшлын эмгэг: бөөрний олон уйланхайт өвчин
• Аутоиммун нөхцөл: чонон хөрвөс (лупус нефрит)
• Хүнд халдварууд: сепсис ба цус задралын уремийн хам шинж (HUS)
• Бусад шалтгаанууд: бөөрний хорт хавдар, бөөрний чулуу, бүрэн эмчлэгдээгүй ба/эсвэл удаан үргэлжилсэн шээсний замын халдвар, гидронефроз, төрөхийн өмнөх бөөр, шээсний замын эмгэг.
АНУ-д насанд хүрсэн 37 сая хүн БАӨ-тэй амьдарч байгаа бөгөөд ойролцоогоор 90% нь өвчтэй гэдгээ ч мэдэхгүй байна. Та БАӨ-өөр өвчлөх эрсдэл өндөртэй эсэхээ мэдэхийн тулд энэ нэг минутын асуулт хариултыг аваарай.
Хүндрэлүүд
БАӨ хүндрэх тусам хүндрэл бэрхшээл гарах эрсдэл нэмэгддэг. Зарим жишээг дурдвал:
• Зүрх судасны өвчин (зүрхний өвчин ба/эсвэл цус харвалт)
• Цусны даралт ихсэх
• Цус багадалт (цусны улаан эсийн түвшин бага)
• Бодисын солилцооны ацидоз (цусан дахь хүчил хуримтлагдах)
• Эрдэст бодис ба ясны эмгэг (цусан дахь кальци, фосфорын түвшин тэнцвэргүй болж, яс ба/эсвэл зүрхний өвчин үүсгэдэг)
• Гиперкалием (цусан дахь калийн өндөр түвшин)
• Бөөрний дутагдал
Оношлогоо
Шинжилгээ, тест
БАӨ-ийг шалгах нь хоёр энгийн тестээр хялбар хийдэг:
• Гломеруляр шүүлтүүрийн тооцоолсон хурд (eGFR) гэгддэг цусны шинжилгээ
• Шээсний альбумин-креатинины харьцаа (uACR) гэгддэг шээсний шинжилгээ
Бөөрний эрүүл мэндийн талаар тодорхой дүр зургийг гаргахын тулд энэ хоёр шинжилгээг хийлгэх шаардлагатай. Гурван сар ба түүнээс дээш хугацаанд 60-аас доош eGFR ба/эсвэл uACR 30-аас дээш байх нь бөөрний өвчтэй байж болзошгүй гэсэн дохио юм.
eGFR Цусны шинжилгээ – Цусыг хир сайн шүүж (цэвэрлэж) байгааг харуулдаг
uACR Шээсний шинжилгээ – Таны бөөр уураг (альбумин) шээс рүү ялгаруулж байгаа эсэх (бөөрний гэмтлийг тодорхойлж болох)
eGFR нь таны бөөр цуснаас хаягдал бодисыг хэр сайн гадагшлуулж байгааг тооцоолдог. Энэ нь ийлдэс креатинины түвшин, нас, хүйс зэргийг ашиглан тооцдог. Үүнийг мөн таны цистатин С-ийн түвшинг ашиглан тооцоолж болно. "Хэвийн" eGFR нь наснаас хамааран өөр өөр байдаг - нас ахих тусам буурдаг. Энэ тестийн хувьд илүү өндөр тоо нь хамаагүй дээр юм. Таны eGFR тоог таны БАӨ-ийн үе шатыг тодорхойлоход ашигладаг.
uACR нь таны шээс дэх альбумин (уураг) ба креатинин гэсэн хоёр өөр бодисын хэмжээг хэмждэг. Эрүүл бөөр нь цусан дахь альбуминыг хадгалж, креатининыг шээс рүү шүүнэ. Тиймээс таны шээсэнд альбумин маш бага эсвэл огт байхгүй байх ёстой. uACR-ийг тооцоолохдоо шээсний альбуминыг шээсний креатинины хэмжээнд хувааж харьцааг олно. Энэ тестын хувьд бага тоо нь илүү дээр юм. Таны uACR нь альбуминури илрүүлэхэд ашигладаг бөгөөд энэ нь хүндрэлийн эрсдэлт хүчин зүйл юм.
Зарим тохиолдолд таны эрүүл мэндийн мэргэжилтэн бөөрний эрүүл мэндийн талаар нэмэлт мэдээлэл авахын тулд нэмэлт шинжилгээ авч болно. Зарим жишээг дурдвал бөөрний биопси эсвэл дүрслэл (CT scan, хэт авиан эсвэл MRI) орно.
Эмчилгээ
Тойм
БАӨ-ийг эмчилгээ нь маш чухал дөрвөн зорилгод чиглэгддэг:
• БАӨ-ийг үүсгэж болзошгүй өвчин(үүд) эсвэл нөхцөл(үүд)-ийг хянан удирдах (жишээлбэл, чихрийн шижин, цусны даралт ихсэх, эсвэл IgA нефропати)
• БАӨ-ний үйл явцыг шууд удаашруулах арга хэмжээ авах ("БАӨ-ийн явцыг удаашруулах" гэж нэрлэдэг)
• Зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх эрсдэлийг бууруулах (зүрхний шигдээс, цус харвалт)
• БАӨ-ийн улмаас танд тохиолдож болох аливаа хүндрэлийг эмчлэх.
Тусгай эмчилгээний зөвлөмжүүд нь таны БАӨ-ийн үе шат болон таны эрүүл мэндийн бусад нөхцөл байдлаас (БАӨ-ийн аливаа хүндрэлийг оруулаад) хамаарна. БАӨ-тэй ихэнх хүмүүст хамаарах зөвлөмжийг доор харуулав. Хоёр хүн ижил байдаггүй тул танд тохирсон зөвлөмжийн талаар эрүүл мэндийн мэргэжилтэнтэйгээ ярилцаарай.
Эмийн бэлдмэл
Таны эрүүл мэндийн мэргэжилтэн БАӨ-ийн явцыг удаашруулах эсвэл хүндрэлийг зогсооход туслах нэг буюу хэд хэдэн эмийг бичиж өгч болно. Эдгээр эмүүд нь ACE дарангуйлагч/ARB, SGLT2 дарангуйлагч ба/эсвэл nsMRA зэрэг байж болно.
Таны эрүүл мэндийн мэргэжилтэн статин (холестерины эм) бичиж болно. Удирдамжид чихрийн шижин өвчтэй, зүрхний өвчтэй эсвэл 50 ба түүнээс дээш насны БАӨ-тэй хүмүүст статин хэрэглэхийг зөвлөдөг. Хэдийгээр та өндөр холестерингүй байсан ч статин нь зүрхний шигдээс, цус харвалт үүсэх эрсдлийг бууруулахад тусалдаг.
Та мөн БАӨ-ний хүндрэлийг (хэрэв байгаа бол) эмчлэхийн тулд нэмэлт эм авах шаардлагатай байж магадгүй юм.
Хоол тэжээл
Натрийн (давс) хэрэглээгээ өдөрт 2300 мг-аас бага (өдөрт хэрэглэдэг бүх хоол, ундаанаас 1 цайны халбага давс) байлгаж давсны хэрэглээг хязгаарлах нь чухал юм. Хэрэв та цусны даралт ихсэх өвчтэй бол энэ зөвлөмж маш чухал юм. Таны эрүүл мэндийн мэргэжилтэн таны эрүүл мэндийн бусад нөхцлөөс хамааран илүү бага түнг зааж өгч болно. Давс их хэрэглэхгүй байхаас гадна хоол тэжээлийн шошгон дээр бичигдсэн давсны агууламж өндөртэй бүтээгдэхүүнийг хязгаарлах хэрэгтэй. Зарим давс амтлагдахгүй хоол хүнс байх боловч хоол тэжээлийн шошгыг нь шалгахад маш их хэмжээний натри агуулсан байж болно.
Таны цусны шинжилгээний үр дүнд үндэслэн таны эрүүл мэндийн мэргэжилтэн эсвэл хоол зүйч танд хэр их кали, фосфор болон/эсвэл кальци хоол хүнсэндээ хэрэглэж байгааг өөрчлөхийг зөвлөж болно.
Хэрэв танд цусны даралт ихсэх, чихрийн шижин, зүрхний дутагдал зэрэг эрүүл мэндийн бусад эмгэгүүд байгаа бол хүндрэлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд эрүүл хооллолтыг амьдралын хэв маягтаа оруулах нь илүү чухал байдаг тул хоолны дэглэмийн талаар эмчтэйгээ зөвлөлдөх нь ач тустай байж болно. Маш олон өөрчлөлтийг хянах нь үнэхээр хэцүү санагдаж болох бөгөөд хоолны дэглэмийн эмч танд юу хамгийн сайн болохыг тодорхойлоход тусална.
Бөөрний өвчтэй хүн эрүүл хооллолтын талаарх нэмэлт мэдээллийг "Бөөрний эмгэгийн эхэн үеийн хоол тэжээл" хуудаснаас авах боломжтой.
Амьдралын хэв маягийн зөвлөмжүүд
Одоо эрүүл амьдралын хэв маягийг сонгох цаг болжээ:
• Хэрэв та тамхи татдаг бол тамхиа хаях цаг болжээ. Тамхи татах нь бөөрний өвчний явцыг хурдасгаж, бөөрний дутагдалд орох эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг. Мөн цусны даралт ихсэх, зүрхний өвчин, хорт хавдар, цус харвалт зэрэг эрүүл мэндийн бусад ноцтой асуудлын эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг.
• Тогтмол дасгал хийх. Удаан эхлэх нь зөв гэдгийг санаарай - богино хугацааны алхалтаас эхлэх нь сайн арга юм.
• Сайн унтах нь бас чухал. Сайн амрахын тулд хангалттай унтахыг хичээ.
• Хэрэв та илүүдэл жинтэй бол тэнцвэртэй хооллолт, дасгал хөдөлгөөнөөр жингээ хасах нь таны эрүүл мэндийг сайжруулахад олон талаар тусална.
• Амьдралынхаа стрессийг бууруулах, зохицуулах арга замыг хайж ол.
Эрсдэлийг бууруулах бусад аргууд
Танд тохиолдож болох бусад эрүүл мэндийн нөхцөл байдлыг зохицуулах арга хэмжээ авах нь таны БАӨ эмчлэхэд тустай. Үүнд цусны даралт ихсэх, чихрийн шижин, холестерин ихсэх зэрэг орно.
БАӨ-тэй хүмүүс стероид бус үрэвслийн эсрэг эм (NSAID) гэгддэг зарим өвдөлт намдаах эмээс зайлсхийх хэрэгтэй. Эдгээр нь таны бөөрөнд, ялангуяа өндөр тунгаар болон/эсвэл удаан хугацаагаар хэрэглэхэд хортой. Зарим жишээг дурдвал:
• Ибупрофен (Мотрин, Адвил)
• индометацин (Индоцин)
• напроксен (Алеве, Напросин)
• диклофенак шахмал эсвэл капсул (Катафлам, Зипсор)
• селекоксиб (Celebrex)
• мелоксикам (Мобик)
• аспирин (өдөрт 325 мг-аас их байвал)
Эдгээр NSAID эмүүдийн ихэнхийг жороор олгохгүй чөлөөтэй зардаг бөгөөд өөр нэрээр зарж эсвэл бусад найрлагатай (ханиалгах, ханиадны эм гэх мэт) хольж болно. Заримдаа таны эрүүл мэндийн бусад нөхцөл байдлаас шалтгаалан эдгээр эмийг хэрэглэхээс зайлсхийх боломжгүй байдаг. Эдгээр эмийн нэр бүхий бүтээгдэхүүнийг хэрэглэхээсээ өмнө, эсвэл бүтээгдэхүүний шошгон дээр "NSAID" гэсэн үг байгаа эсэхийг мэргэжлийн эмчээсээ асуугаарай. Ерөнхийдөө ацетаминофенийг Тиленол гэж нэрлэдэг бөгөөд санал болгож буй тунгаар таны бөөрөнд аюулгүй байдаг ч өвдөлтийн шалтгаан болон түүнийг эмчлэх хамгийн сайн аргыг тодорхойлохын тулд эхлээд эрүүл мэндийн мэргэжилтэнтэйгээ зөвлөлд.
Хэрэв эрүүл мэндийн мэргэжилтэн таныг бодисын солилцооны ацидозтой гэж үзвэл өдөр бүр идэж буй жимс, хүнсний ногооны хэмжээг нэмэгдүүлэх нь цусан дахь хүчиллэгийг бууруулахад тусална. Энэ нь мөн таны БАӨ-ийн явцыг удаашруулахад тусална.
